Korzystając ze strony wyrażasz zgodę na używanie cookies, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Dysleksja i autyzm – problemy z diagnozą

Autyzm i dysleksja to zaburzenia neurorozwojowe. Charakteryzują się opóźnieniem rozwoju psychomotorycznego i zaburzeniami zachowania, które utrzymują się od dzieciństwa aż do dorosłości. Neurorozwojowe zaburzenia uczenia się czytania, pisania, liczenia – dysleksja, dysortografia, dyskalkulia, dysgrafia – charakteryzują się znacznym upośledzeniem nabywania tych umiejętności. Nie zależą wyłącznie od poziomu funkcjonowania intelektualnego – poniżej normy, problemów z ostrością widzenia, zaniedbania środowiskowego, dydaktycznego lub braku biegłości w języku wykładowym. Te problemy w uczeniu się muszą mieć wystarczające nasilenie, aby znacząco zakłócać osiągnięcia w nauce lub wykonywanie codziennych czynności, które wymagają takich umiejętności. Przyczyną tych zaburzeń są wąsko zakresowe, parcjalne, fragmentaryczne opóźnienia rozwoju funkcji uczestniczących w czynnościach czytania, pisania i liczenia, przy sprawności intelektualnej w normie. Neurorozwojowe zaburzenia określane terminem – autyzm – przejawiają się zaburzeniami zachowania w relacjach psychospołecznych, jednak w niektórych przypadkach powiązane są z niepełnosprawnością intelektualną.

Zdarza się, że zaburzenia te współwystępują i dlatego od dawna stawiane jest pytanie o możliwość postawienia jednocześnie diagnozy obydwu  tych zaburzeń. Odpowiedzi należy szukać w międzynarodowych klasyfikacjach medycznych, dotyczących zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania.

W pierwszych polskich publikacjach, na temat specyficznych zaburzeń uczenia się czytania i pisania, określano je terminem” legastenia” zapożyczonym z literatury niemieckojęzycznej, np. w Psychologii Wychowawczej Stefana Baleya (1938). Po artykule Anny Drath (1959) w czasopiśmie „Szkoła Specjalna”, powszechnie stosuje się termin „dysleksja”, przyjętym z literatury anglojęzycznej. W kolejnych publikacjach z lat 60., autorstwa Haliny Spionek (1965), o fundamentalnym znaczeniu dla rozumienia, diagnozowania, edukacji i terapii, ich autorka używała nazwy „trudności w czytaniu i pisaniu, tzw. dysleksja, dysgrafia”. Marta Bogdanowicz (2020) upowszechniła terminologię stosowaną w Czechosłowacji: dysleksja, dysortografia, dysgrafia, dyskalkulia. Pomimo narastającej wiedzy i coraz lepszego rozumienia patomechanizmu tych zaburzeń nie uświadamiano sobie, iż są one wpisane w międzynarodowe klasyfikacje medyczne, gdzie posiadają określone nazwy, pozycje i kody oraz kryteria diagnostyczne. Wiedzę na ten temat wniosły publikacje Marty Bogdanowicz (1996, 1997) oraz jej wystąpienia na konferencjach, które zobligowały psychologów, logopedów i pedagogów do uwzględnienia terminologii i kryteriów diagnozowania tych zaburzeń według międzynarodowych standardów.

W tych publikacjach autorka omówiła ówcześnie stosowane wersje dwóch klasyfikacji:

1/ Międzynarodowa statystyczna klasyfikacja chorób i problemów zdrowotnych ICD-10 (International Statistical Classification of Diseases and  Related Health Problems) – przyjęta w Genewie w 1992 roku, przez Światową Organizację Zdrowia (WHO).

2/ Diagnostyczny i statystyczny podręcznik zaburzeń psychicznych DSM-IV TR (Diagnostic and Statistic of Manual of Mental Disorders), zatwierdzony w Waszyngtonie w1994 roku, przez Stowarzyszenie  Psychiatrów Amerykańskich (American Psychiatric Association);

W tych klasyfikacjach znajdujemy opis, kody literowo-cyfrowe i kryteria diagnostyczne obydwu zaburzeń. I tak zaburzenia czytania i pisania znajdują się:

w klasyfikacji ICD-10 w kategorii: F 81 „Specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych”;

w klasyfikacji DSM-IV-TR w kategorii: 315.00 „Zaburzenia uczenia się”.

Obecnie w Polsce stosowane są aktualne, bo nowsze warianty tych dokumentów (ICD-11, DSM-5) a mianowicie:

W klasyfikacji ICD – 11, opublikowanej w 2018 roku i obowiązującej od 2022 roku

(w Polsce ustalono 5-letni okres wdrażania tej wersji);

Rozwojowe zaburzenia uczenia się (Developmental Learning Disorders – DLD):

7A30 Rozwojowe zaburzenie czytania

7A31 Rozwojowe zaburzenie ekspresji pisemnej  

7A32 Rozwojowe zaburzenie uczenia się matematyki

7A3Y Inne określone rozwojowe zaburzenia uczenia się

7A3Z Rozwojowe zaburzenia uczenia się, nieokreślone

7A40 Rozwojowe zaburzenie koordynacji ruchowej

W klasyfikacji DSM-5, obowiązującej od 2013 roku wyróżnia się:

Specyficzne zaburzenia uczenia się (Specific Learning Disorders – SLD):

• 315.0 z upośledzeniem umiejętności czytania,
  (dokładność czytania; szybkość i płynność czytania; rozumienie napisanego tekstu);
• 315.1 z upośledzeniem umiejętności liczenia
  (rozumienie liczb; zapamiętywanie zasad arytmetyki; dokładność i płynność prowadzenia rachunków; dokładność wnioskowania matematycznego),
• 315.2 z upośledzeniem umiejętności pisania
  (dokładność literowania; gramatyka i interpunkcja; przejrzystość i organizacja tekstu pisanego).

Natomiast w praktyce zawodowej psychiatrów, psychologów, logopedów, pedagogów według klasyfikacji ICD-10, w uzasadnionych przypadkach zaburzeń zachowania diagnozowano: Autyzm dziecięcy - F84.0 lub Autyzm atypowy - F84.1 albo Zespół Aspergera - F84.5. Wszystkie te rodzaje zaburzeń zaliczano do kategorii Całościowe zaburzenia rozwojowe – F84.

Podobnie w klasyfikacji DSM-IV-TR znajdujemy Zaburzenia autystyczne (Autistic disorder) – 299.00; Zespół Aspergera (Asperger’s disorder) – 299.80.

W obecnie obowiązujących klasyfikacjach medycznych  pojawiły się nowe terminy jak
w DSM-5 Zaburzenia ze Spektrum Autyzmu (Autistic Spectrum Disorders – ASD), powszechnie określane terminem „autyzm” jak i Specyficzne Zaburzenia Uczenia się – SLD (DSM-5) lub Rozwojowe Zaburzenia Uczenia się – DLD (ICD-11) – powszechnie znane pod  nazwą „dysleksja”. Na postawione na wstępie pytanie: „czy może być sformułowane  rozpoznanie dysleksji w jako współwystępujące z diagnozą „zaburzeń ze spektrum autyzmu” – ASD (Autistic Spectrum Disorders) uprzednio odpowiedź była negatywna. Za tym stanowiskiem przemawiał argument, iż autyzm w klasyfikacji ICD-10 został zaliczony do kategorii Całościowe zaburzenia rozwojowe – F84, podczas gdy dysleksja jest wynikiem wąsko zakresowych, parcjalnych, fragmentarycznych deficytów rozwoju funkcji uczestniczących w procesie czytania. W aktualnej wersji tej klasyfikacji czyli ICD-11 obydwa rodzaje zaburzeń zaliczono do kategorii „zaburzenia neurorozwojowe”.

Deficyty rozwojowe funkcji uczestniczących w czytaniu i pisaniu, typowe dla osób z dysleksją (SLD/DLD) mogą występować także u osób z innymi zaburzeniami, m.in z nadpobudliwością psychoruchową (ADHD), jak i z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD). Dlatego diagnoza SLD/DLD często współistnieje z innymi typami zaburzeń neurorozwojowych lub innymi zaburzeniami psychicznymi jak wtórne zaburzenia emocjonalne. Rozpoznanie innych zaburzeń nie wyklucza zatem rozpoznania SLD/DLD, choć diagnoza różnicowa może być trudna, ponieważ w innych rodzajach zaburzeń neurorozwojowych  występują także trudności w nauce. Wszystkie kryteria wykluczające rozpoznanie dysleksji jak niepełnosprawność intelektualną, są aktualne. Dlatego u uczniów ze spektrum autyzmu można sformułować diagnozę dysleksji pod warunkiem normy intelektualnej. Współwystępowanie zaburzeń neurorozwojowych powinno być uwzględniane w diagnozie, bowiem stanowi podstawę do dostosowań w zakresie wymagań w nauczaniu wewnątrzszkolnych i egzaminów zewnątrzszkolnych wobec uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

Literatura:

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). American Psychiatric Publishing.

Baley S. (1938, 1946) Psychologia wychowawcza w zarysie. Warszawa: PWN

Bogdanowicz M. (1996) Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci – nowa definicja i miejsce w klasyfikacji międzynarodowej. „Psychologia Wychowawcza”, nr 1, s.13-23.

Bogdanowicz M. (1997) Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu w świetle klasyfikacji  medycznych, psychologicznych i pedagogicznych. “Audiofonologia” 1997, Vol. X s. 145-159.

Bogdanowicz M. (2011) Ryzyko specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu: dysleksji, dysortografii i dysgrafii. Gdańsk: Wyd. Harmonia.

Bogdanowicz M. (2020). Specyficzne zaburzenia uczenia się czytania i pisania – dysleksja rozwojowa. W: Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L., Borkowska A.R. (red.), Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży (s. 365-379). Warszawa:  Wydawnictwo Naukowe PWN.

Goldstein S., DeVries M, (red) (2017). Handbook of DSM-5 Disorders in Children and Adolescents. Springer International Publishing.

Otrębski W., Mariańczyk K., Amilkiewicz-Marek A., Bieńkowska K., Domagała-Zyśk E., Kostrubiec-Wojtachnio B., Papuda-Dolińska B., Pisula E. (2022). Standardy przebiegu oceny funkcjonalnej oraz planowania wsparcia edukacyjno-specjalistycznego w przypadku występowania następujących trudności: uszkodzenia słuchu, dysfunkcji wzroku, specyficznych zaburzeń uczenia się, zaburzeń rozwoju mowy i języka, zaburzeń rozwoju intelektualnego, zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD), zaburzeń zachowania i emocji. Lublin, Wyd. KUL, Warszawa, MEiN.

World Health Organization. (2019). ICD-11: International classification of diseases (11th revision). https://icd.who.int/.

prof. dr hab. Marta Bogdanowicz, dr hab. Aneta Borkowska prof. UMCS